Η Ελλάδα ως πόλος έλξης για τους συλλέκτες εντόμων

Η μεγάλη αφθονία της βιοποικιλότητας στην Ελλάδα τόσο στην πανίδα όσο και στην χλωρίδα της είναι επιστημονικώς αποδεδειγμένη εδώ και δεκαετίες (1,6). Στην πατρίδα μας υπάρχει σημαντικά μεγαλύτερος αριθμός ειδών ζώων και φυτών από ότι σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες. Η αυξημένη πυκνότητα των ειδών οφείλεται σε πολλούς λόγους με σημαντικότερους την μωσαικότητα των οικοσυστημάτων και το γεγονός ότι η Ελλάδα βρίσκεται σε ένα βιογεωγραφικό σταυροδρόμι (2).
Όπως είναι αναμενόμενο, η συντριπτική πλειονότητα της πανίδας αποτελείται από Αρθρόποδα (92%) και κυρίως από έντομα, με κυρίαρχες τις τάξεις Coleoptera (Σκαθάρια), Lepidoptera (Πεταλούδες), Hymenoptera (Σφήκες, Μέλισσες κ.α.) και Diptera (Μύγες, Κουνούπια). Τα καταγεγραμμένα είδη αρθροπόδων στην Ελλάδα προσεγγίζουν τα 27.000 με 4.000 από αυτά να θεωρούνται ενδημικά. Θα πρέπει όμως να τονιστεί ότι είναι βέβαιο πως υπάρχουν χιλιάδες ακόμα είδη τα οποία δεν έχουν καταγραφεί (1).
Όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά καθιστούν τη χώρα μας πόλο έλξης για συλλέκτες εντόμων, Έλληνες αλλά και ξένους. Πολύ συχνά ξένοι συνάδελφοι καταφεύγουν στην Εντομολογική Εταιρεία Ελλάδος (Ε.Ε.Ε.) για να τους διαφωτίσει σχετικά με τη διαδικασία έκδοσης άδειας συλλογής εντόμων στη χώρα μας. Αυτό υπήρξε και η αφορμή για το παρόν άρθρο.

Απειλές για τη βιοποικιλότητα

Η πλούσια ποικιλία της εντομοπανίδας της Ελλάδας απειλείται τα τελευταία χρόνια και πολλά είδη εντόμων έχουν χαρακτηρισθεί ως απειλούμενα με εξαφάνιση σε μικρό ή μεγάλο βαθμό.

Οι κατηγορίες ανάλογα με τον κίνδυνο εξαφάνισης βασίζονται σε ποσοτικά και επιστημονικά τεκμηριωμένα κριτήρια και είναι οι εξής (3):

• ΕΚΛΙΠΟΝΤΑ - EXTINCT (ΕΧ). Taxa αδιαμφισβήτητα εξαφανισμένα (έχει πεθάνει και το τελευταίο άτομο).
• ΕΚΛΙΠΟΝΤΑ ΣΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΤΟΥΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ – EXTINCT IN THE WILD (EW). Taxa που είναι γνωστό ότι υπάρχουν μόνο σε εκτροφές, σε αιχμαλωσία ή απελευθερωμένα μακριά από την αρχική τους περιοχή εξάπλωσης.
• ΚΡΙΣΙΜΩΣ ΚΙΝΔΥΝΕΥΟΝΤΑ – CRITICALLY ENDANGERED (CR). Taxa που αντιμετωπίζουν εξαιρετικά υψηλό κίνδυνο εξαφάνισης από το φυσικό τους χώρο στο άμεσο μέλλον.
• ΚΙΝΔΥΝΕΥΟΝΤΑ - ENDANGERED (ΕΝ). Όχι Κρισίμως Κινδυνεύοντα, αλλά αντιμετωπίζουν υψηλό κίνδυνο εξαφάνισης στο φυσικό τους περιβάλλον στο άμεσο μέλλον.
• ΤΡΩΤΑ - VULNERABLE (VU). Όχι στις προηγούμενες κατηγορίες, αλλά αντιμετωπίζει κίνδυνο εξαφάνισης στο μεσοπρόθεσμο μέλλον.
• ΣΧΕΔΟΝ ΑΠΕΙΛΟΥΜΕΝΑ – NEAR THREATENED (NT). Taxa που έχουν εκτιμηθεί ότι δεν ανήκουν σε μια από τις τρεις προηγούμενες κατηγορίες αλλά θεωρούνται ότι πλησιάζουν να θεωρηθούν ή ότι είναι πιθανό να ενταχθούν σ’ αυτές στο άμεσο μέλλον.
• ΜΕΙΩΜΕΝΟΥ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΟΣ – LEAST CONCERN (LC). Taxa που έχουν εκτιμηθεί ότι δεν ανήκουν στις κατηγορίες Κρισίμως Κινδυνεύοντα, Κινδυνεύοντα, Τρωτά ή Σχεδόν Απειλούμενα. Σ’ αυτή την κατηγορία ανήκουν πλατιά εξαπλωμένα και άφθονα taxa.
• ΑΝΕΠΑΡΚΩΣ ΓΝΩΣΤΑ – DATA DEFICIENT (DD). Taxa για τα οποία υπάρχουν ανεπαρκή δεδομένα ώστε να ενταχθούν σε μία από τις προηγούμενες κατηγορίες και δεν υπάρχουν στοιχεία σχετικά με την κατάσταση τους. Σημαίνει ότι απαιτούνται περαιτέρω έρευνες (δεν αποτελεί κατηγορία απειλούμενων).
• ΟΧΙ ΕΚΤΙΜΗΜΕΝΑ – NOT EVALUATED (ΝΕ). Taxa που δεν έχουν καθόλου εκτιμηθεί ως προς τα προηγούμενα κριτήρια. Τα κριτήρια κατάταξης ενός είδους σε μία από τις παραπάνω κατηγορίες μπορούν να ομαδοποιηθούν σε αυτά που αφορούν σε :

Τα κριτήρια κατάταξης ενός είδους σε μία από τις παραπάνω κατηγορίες μπορούν να ομαδοποιηθούν σε αυτά που αφορούν σε :

         Α) Δραστική μείωση του πληθυσμού που έχει εκτιμηθεί με συγκεκριμένα ποσοτικά κριτήρια.
         Β) Έκταση παρουσίας ή εξάπλωσης μικρότερη από κάποια όρια (σε Km2), σε συνδυασμό με ενδείξεις κερματισμού και μείωσης.
         Γ) Πληθυσμός υπολογισμένος σε λίγα ώριμα άτομα και ενδείξεις μείωσης και κερματισμού.
         Δ) Συνολικός πληθυσμός μικρός.
         Ε) Ποσοτική ανάλυση που δείχνει πιθανότητα εξαφάνισης στο φυσικό περιβάλλον ενός μεγάλου ποσοστού μέσα στα επόμενα χρόνια ή γενιές, όποιο είναι μακρύτερο.

     Όλοι οι υπηρετούντες την επιστήμη της Εντομολογίας κατανοούν ότι τα προαναφερόμενα κριτήρια είναι πολύ δύσκολο έως πρακτικά ανέφικτο να εφαρμοστούν σε έντομα. Πως είναι δυνατόν να μετρηθεί ή έστω να εκτιμηθεί ο ΣΥΝΟΛΙΚΟΣ πληθυσμός ενός εντόμου σε μία περιοχή ή ο αριθμός των ωρίμων ατόμων?
     Είναι άλλωστε γνωστά στην επιστημονική κοινότητα είδη εντόμων που είναι χαρακτηρισμένα ως απειλούμενα με εξαφάνιση, παρά το γεγονός ότι αφθονούν στους βιότοπούς τους αναπτύσσοντας μεγάλους πληθυσμούς. Ακόμα και οι ίδιοι οι συντάκτες αυτών των καταλόγων εκφράζουν την επιφύλαξή τους σε πολλές περιπτώσεις τονίζοντας την έλλειψη επιστημονικών δεδομένων για την κατάταξη των εντόμων σε μία από τις παραπάνω κατηγορίες (1,2,3).

Το είδος Parnassius apollo, είναι το μοναδικό στην Ελλάδα είδος εντόμου που προστατεύεται από τη σύμβαση

CITES (Conservation of International Trade in Endangered Species). Απαντάται σε αρκετά μεγάλους πληθυσμούς σε μεγάλα υψόμετρα (>2000m).

Εκτός αυτού όμως, οφείλουμε να αναρωτηθούμε ποιες είναι οι πραγματικές αιτίες της δραματικής μείωσης των πληθυσμών εντός εντόμου στο φυσικό του περιβάλλον?
   Όπως περιγράφεται στο «Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Ζώων της Ελλάδας» (2) οι σημαντικότερες απειλές είναι:

           1. Η ανθρωπογενής "απώλεια και υποβάθμιση των κατάλληλων ενδιαιτημάτων”
           2. Η επέκταση και εντατικοποίηση της γεωργίας
           3. Η ρύπανση υδάτων καθώς και η υπεράντλησή τους
           4. Ενδογενή βιολογικά χαρακτηριστικά των ειδών (π.χ. χαμηλός αριθμός απογόνων)
           5. Η κλιματική αλλαγή (ασυνήθιστα υψηλές ακραίες θερμοκρασίας κυρίως τη θερινή περίοδο)
           6. Η εσκεμμένη και άμεση θανάτωση ατόμων ενός σπάνιου είδους.

Στην περίπτωση των εντόμων, άμεσο αντίκτυπο έχει προφανώς η παρέμβαση του ανθρώπου στα ενδιαιτήματα κάποιων ειδών (αποψίλωση δασών κ.α.), η εντατικοποίηση της γεωργίας (αλόγιστη χρήση εντομοκτόνων) καθώς και η ρύπανση των υδάτων για τα υδρόβια έντομα (Odonata κ.α.)
Στην τελευταία αιτία περί εσκεμμένης και άμεσης θανάτωσης η ελληνική νομοθεσία εκτός από το παράνομο κυνήγι και αλιεία (ως αιτίες για την εξαφάνιση ζωικών ειδών) έχει συμπεριλάβει και τη συλλογή εντόμων είτε από ερασιτέχνες είτε από επαγγελματίες συλλέκτες.

Το χάος της Ελληνικής Νομοθεσίας

     Υπάρχει μία πληθώρα Προεδρικών Διαταγμάτων και Υπουργικών Αποφάσεων (κυρίως για τα είδη που προστατεύονται από Διεθνείς Συμβάσεις), τα οποία μπορεί όποιος ενδιαφέρεται να βρει στο διαδικτυακό τόπο του ΥΠΕΚΑ (7), βάσει των οποίων οι ενδιαφερόμενοι συλλέκτες εντόμων θα πρέπει να αιτηθούν άδειας συλλογής εντόμων αναφέροντας τα είδη-στόχους, τον τόπο και χρόνο συλλογής, το σκοπό (επιστημονική έρευνα, εκτροφή, εμπορία κ.α.) και τα μέσα (παγίδες, απόχη κ.α.). Η άδεια αυτή διακρίνεται σε «απλή» για έντομα τα οποία δεν προστατεύονται από κάποια συνθήκη (π.χ. Διεθνής Συνθήκη CITES) και σε «ειδική» για έντομα τα οποία περιλαμβάνονται σε λίστες προστατευόμενων ειδών καθώς και για συλλογή εντόμων σε προστατευόμενες περιοχές (πχ. Εθνικοί Δρυμοί, περιοχές Natura κ.α.).
     Κάτι τέτοιο, ενώ είναι απόλυτα λογικό για προστατευόμενα οικοσυστήματα όπου πρέπει η πρόσβαση και η ανθρώπινη παρέμβαση να είναι ελεγχόμενη, φαίνεται να απλώνεται η ισχύς του (χάρη στην ασάφεια της ελληνικής νομοθεσίας) σε όλο το φάσμα των εντόμων ακόμα και των πιο συνηθισμένων ή και επιζήμιων ειδών.
Βάσει της ελληνικής νομοθεσίας, όπως επιβεβαιώθηκε και μετά από προφορική επικοινωνία μας με αρμοδίους του Τμήματος Διαχείρισης Άγριας Ζωής & Θήρας της Διεύθυνση Διαχείρισης Δασών και Δασικού Περιβάλλοντος του ΥΠΕΚΑ τον Δεκέμβριο του 2014, απαιτείται έκδοση αδείας ακόμα και για κάποιον που συλλέγει για παράδειγμα λίγα σκαθάρια, ακρίδες, πεταλούδες κ.α. από ένα χωράφι (πχ. έναν φοιτητή γεωπονικού τμήματος, ένα απλό ερασιτέχνη εντομολόγο).

Το καθεστώς σε άλλες χώρες

     Στις περισσότερες χώρες του κόσμου απαγορεύεται ή απαιτείται ειδική άδεια για συλλογή προστατευόμενων ειδών (είδη CITES κλπ) ή σε προστατευόμενες περιοχές (Εθνικά Πάρκα, Περιοχές Natura κλπ) (8).
     Η έκδοση τέτοιας άδειας σε πολλές περιπτώσεις είναι σχεδόν αδύνατη (Βραζιλία, Κίνα, Αυστραλία, Ινδία, Μεξικό) ή απαιτεί μεγάλο κόστος και εξαιρετικά μακροχρόνιες γραφειοκρατικές διαδικασίες (Καλιφόρνια, Μαλαισία). Οι πιο «φιλικές» για τους συλλέκτες εντόμων χώρες θεωρούνται η Γαλλία και η Ιταλία (8). Η συλλογή μη προστατευόμενων ειδών ή εκτός των προστατευόμενων περιοχών είναι στις περισσότερες περιπτώσεις ελεύθερη, κάτι το οποίο δεν ισχύει στην Ελλάδα λόγω ασαφειών στη νομοθεσία.
     Τα κριτήρια για την έκδοση άδειας εκτός από το είδος του εντόμου σχετίζονται με το καθεστώς ιδιοκτησίας της περιοχής συλλογής (ιδιωτικό ή δημόσιο), το βαθμό προστασίας της περιοχής συλλογής, ο σκοπός της συλλογής (εμπορικός, για μαζική εκτροφή, για εμπλουτισμό άλλης περιοχής), ο χρόνος συλλογής κ.α..

Ενέργειες από την ΕΕΕ

      Η ΕΕΕ αναγνωρίζοντας την αξία και το αναντικατάστατο της εκλογικευμένης συλλογής εντόμων για την πρόοδο της επιστήμης της Εντομολογίας (και γενικότερα της Ζωολογίας) αλλά και για την προστασία των ειδών που κινδυνεύουν, όπως πρόσφατα άλλωστε υποστήριξαν και εκατοντάδες επιστήμονες (4,5), σκοπεύει στο άμεσο μέλλον να ξεκινήσει μία προσπάθεια «εκλογίκευσης» του νομικού πλαισίου που αφορά στη συλλογή των μη προστατευόμενων, κοινών ειδών εντόμων.
      Απώτερος σκοπός είναι η τροποποίηση της νομοθεσίας ώστε εκτός από την προστασία των ειδών που κινδυνεύουν:

          1. Να οριστεί το πλαίσιο με βάση το είδος του εντόμου, την περιοχή και τον λόγο συλλογής
          2. Να οριστεί η διαδικασία αδειοδότησης με πιο ξεκάθαρο τρόπο
          3. Να αναδειχθεί ο ρόλος των σπανίων ειδών εντόμων της χώρας μας ως αξιόλογου μέρους της πανίδας
          4. Να μην παρεμποδίζεται η γνωριμία του κοινού με τα έντομα ως στοιχείων της πανίδας της χώρας μας
          5. Να μην είναι ασαφές το πλαίσιο για την συλλογή εντόμων για εκπαιδευτικούς σκοπούς
          6. Να εξεταστεί η έννοια του «είδους εντόμου υπό εξαφάνιση»
          7. Κατά το δυνατό να επικαιροποιηθούν οι λίστες των εντόμων υπό απειλή
          8. Να αναπτυχθεί η συνεργασία μεταξύ των εμπλεκομένων Φορέων (ΥΠΕΚΑ, Ζωολογικά Μουσεία, Επιστημονικές Ενώσεις, Ερευνητικά Ιδρύματα, ΑΕΙ κ.α.).

Οι συλλογές εντόμων είναι ένα αναντικατάστατο «εργαλείο» για όλους τους επιστήμονες αλλά και

ένα «μέσο» να γνωρίσουν τα παιδιά τον θαυμαστό κόσμο των εντόμων

Βιβλιογραφία

        1. Anonymous, 2014. National Biodiversity Strategy & Action Plan. Ministry of Environment, Energy & Climate Change, 132pp
        2. Λεγάκις, Α. & Μαραγκού, Π. 2009. Το Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Ζώων της Ελλάδας. Ελληνική Ζωολογική Εταιρεία, Αθήνα, 528 σελ.
        3. Λεγάκις, Α. 2010.  Απειλούμενα, Προστατευόμενα και Ενδημικά Είδη Ζώων στην Ελλάδα. Ζωολογικό Μουσείο, Τμήμα Βιολογίας, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα, 140 σελ.
        4. Sills, J. 2014. Specimen collection : An essential tool. Science, 344 : 814-816.
        5. Minteer, B.A., Collins , J.P., Love , K.E., & Puschendorf, R. 2014. Avoiding (Re)extinction. Science 344, 260.

Διαδικτυακές Πηγές

6. https://iucn.org/about/union/secretariat/offices/europe/resources/country_focus/greece/ - Στοιχεία της IUCN (International Union for Conservation of Nature) σχετικά με  τη βιοποικιλότητα στην Ελλάδα
7. http://www.ypeka.gr/Default.aspx?tabid=538&language=el-GR – Εθνική νομοθεσία και εγκύκλιοι για την εφαρμογή της Διεθνούς Σύμβασης CITES
8. http://www.theskepticalmoth.com/collecting-permits/ - Πληροφορίες σχετικά με το τι ισχύει για τη συλλογή εντόμων σε άλλες χώρες του κόσμου